HALK EDEBİYATI

Türk halk edebiyatı İslamiyet öncesi dönemden başlayıp günümüze ulaşmış, halk kültürüne dayanan ve halk beğenisine uygun bir edebiyat geleneğimizdir.Manzum ne mensur eserlerle varlığını sürdüren halk edebiyatımız yalın yapmacıksız ve sadedir.Mensur eserler divan edebiyatında da olduğu gibi azdır.Manzum eserler çoğunluktadır.Sözlü edebiyat geleneğinin uzantısı olan halk edebiyatımızhalkın yarattığı sözlü eserlerden oluşmaktadır.

HALK EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ

1.İslamiyet öncesi "Sözlü edebiyat" geleneğinin İslamiyet sonrası döneme yansımış ve daha da gelişmiş halidir.
2. Halk edebiyatının nazım birimi dörtlüktür.
3. Halk edebiyatımızın ölçüsü milli ölçümüz olan "hece ölçüsü"dür.Daha çok 7'li, 8'li, 11'li kalıplar kullanılmıştır.
4. Halk edebiyatımızda "koşma,semai,varsağı,türkü,mani,ilahi" gibi nazım biçimleri vardır.
5. Halk edebiyatı ürünlerinde kullanılan dil sade ve süssüzdür. Halk kültürüne ve zevkine uygun günlük konuşma dilidir.
6. Şiirlerde başlık kullanılmaz, nazım biçimi başlık olarak verilir. "Koşma, mani, semai" gibi..
7. Halk edebiyatı manzum ürünleri saz eşliğinde özel ezgileriyle okunur.
8. Şiirlerde genellikle yarım kafiye kullanılmaktadır.
9.Tıpkı divan edebiyatında olduğu gibi kalıplaşmış benzetmeler ve mecazlar kullanılır."Selvi boy,gül yanaklar, inci dişler" gibi...
10. Ele alınan konular somut ve gözleme dayalıdır.Divan edebiyatındaki gibi soyut ve günlük yaşamdan kopuk değildir.
11. 18. yüzyıldan itibaren halk şairleri divan edebiyatından etkilenerek aruz ölçüsüyle şiirler de yazmışlardır.Bunun nedeni halk şiirinin basit görülmesi, horlanmasıdır.Bir anlamda halk şairleri divan şiirinin etkisine girerek sanatlarını topluma kabul ettirmeye çalışmışlardır.
12. Halk edebiyatında manzum ve mensur eserler bir arada olup manzum eserler çoğunluktadır.
13.Halk edebiyatının ele aldığı temalar aşk, ayrılık, gurbet, doğa güzellikleri, yiğitlik ve ölümdür.
14.Halk edebiyatı sanatçılarının eserlerini topladığı defterlere "cönk" denir.

I. ANONİM HALK EDEBİYATI

Söyleyeni belli olmayan, ağızdan ağıza, yayılarak halkın ortak malı olan ürünlerin oluşturduğu edebiyattır.Özellikleri şunlardır:

1) Eserin ilk söyleyeni yani sahibi bilinmez. Halkın ortak malı sayılır.
2) Dili sadedir.Halka hitap ettiği için halk dili kullanılır.
3) Şiirlerde genellikle hece ölçüsünün 7'li, 8'li, 11'li kalıpları kullanılır.
4) Somut ve gerçeklerle iç içe bir edebiyattır.
5) Şiirlerinin nazım birimi dörtlüktür.
6) En çok yarım kafiye kullanılmıştır.. Bazı manilerde cinaslı kafiye görülür.
7) Mecazlara ve edebi sanatlara fazla yer verilmez.
8) Ölüm, aşk, tabiat sevgisi, ayrılık acısı, özlem, yiğitlik, toplumsal aksaklıklar gibi konular işlenir.
9) Sözlü geleneğe dayanır.
10) Anonim halk edebiyatı mani, ninni, türkü, destan, tekerleme, bilmece, masal gibi ürünlerden oluşur.

A.MANİ

Anonim halk edebiyatının en çok kullanılan nazım biçimidir. Tek bir dörtlükten oluşur, "aaxa" biçiminde kafiyelenir.Konu sınırlandırması olmamakla birlikte aşk,özlem,ayrılık,kavuşma isteği, niyet,ölüm gibi temalar sıkça işlenir.

Çoğu aşk konusunda olup özel bir ezgi söylenmekle birlikte mânile­ri şöyle gruplandırabiliriz: Sevda mânileri, şehir mânileri, ramazan mânileri, gelin - kaynana mânileri, sünnet mânileri, askerlik mâ­nileri...

Mani çeşitleri:

Düz Mani: Yedişer heceli dört dizeden oluşur. Kafiyeleri genellikle cinassızdır.

A benim bahtı yarim
Gönülde tahtı yarim
Yüzünde göz izi var
Sana kim bahtı yarim (Erzurum)

Kesik mani (Cinaslı Mani): Birinci mısrası 7 heceden az olan manilerdir. Bunlar cinaslı kafiye taşıdığı için "cinaslı mani" olarak da bilinir.Kesik mısra, cinaslı kafiyenin cinasını oluşturur.

Deli koyun
Deli kurt, deli koyun
Yarinden ayrılanın
Adını deli koyun

Yedekli (artık) mani: Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler. Cinaslı kafiye kullanılmaz, birinci dizeleri anlamlıdır. Bu manilere "artık mani" de denir.

Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim çağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi

Doldurmalı mani:Kesik manilerin eksik hecelerinin doldurulnması suretiyle oluşturulan manilerdir.Kesik manilerin birinci mısrasındaki söz grubu aynen tekrar edilerek 4 + 4 hecelik bir musammat (simetri) oluşturulur.Böylece doldurmalı manilerin ilk mısrası 8, diğer mısraları 7 heceden oluşur.

Gara ağaç gara ağaç (8)
Sende var yara ağaç (7)
Sen beni götüresin (7)
Şu bizim yar'a ağaç (7)

Deyiş: İki kişinin karşılıklı söyleştikleri ve genellikle soru - cevap biçiminde düzenlenen manilerdir.

A benim bahtı yârim
Gönlümün tahtı yârim
Yüzünde göz izi var
Sana kim bahtı yârim

Kapıdan bahtı yârim
Su gibi ahtı yârim
Yüzüme göz değmedi
Güneşler yahtı yârim

Karşı - Beri: Eğer deyişlerde söyleyicilerin adı ya da vasfı ( erkek-kız gibi) ayrıca belirtiliyorsa "karşı- beri" mani türü oluşur.

Erkek:

Karşıya kaban derler
Ökçeye taban derler
Kız hatırın kalmasın
Nişanlın çoban derler

Kız:

Karşı kabansız olmaz
Ökçe tabansız olmaz
Niye Hatırım kalsın
Sürü çobansız olmaz

B.TÜRKÜ

Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir. Söyleyeni belli türküler de vardır. Halk edebiyatının en zengin alanıdır. Anadolu halkı bütün acılarını ve sevinçlerini türkülerle dile getirmiştir.

Türkü iki bölümden oluşur. Birinci bölüm asıl sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna "bent" adı verilir.

İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattır. Bu bölüme "bağlama" ya da "kavuştak" denir.

Türküler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalıplarıyla yazılmıştır. Konuları çok değişik olabilir.

Söğüdün yaprağı narindir narin
İçerim yanıyor dışarım serin ( bent )
Zeynep'i bu hafta ettiler gelin

Zeynebim Zeynebim anlı Zeynebim ( nakarat )
Üç köyün içinde şanlı Zeynebim